Antoni Smit ističe da je , „uz nekoliko izuzetaka, pre naučne revolucije, religija obezbeđivala osnovne pretpostavke na kojima su društvene i političke institucije zasnovane“, kao i da je religijska organizacija grupa davala legitimitet svim javnim i privatnim poduhvatima. Sa “naučnom revolucijom” nastaje i “naučna država”, koja predstavlja političko uređenje koje teži da, u administrativne svrhe, homogenizuje populaciju unutar svojih granica, koristeći najnovije naučne tehnike i metode, ‘zarad efikasnosti’.” U ovakvoj državi “vladaoci se služe birokratskom mašinerijom, plodovima naučnih istraživanja i primenom tehnologije da bi iskorištavali resurse i mobilisali ljude na svojoj teritoriji.” Antoni Smit naglašava da se ovde ne radi jednostavno o tendenciji centralizacije, mada je i ona važna, već da je važna “nova ‘intervencionistička’ uloga Države, na osnovu koje ona sama može da podigne životni standard stanovništva , da ga obrazuje, ujedini, pruži mu osećaj ponosa i blagostanja, kao i da upravlja javnim poslovima na ‘racionalan’ i predvidljiv način”. “Naučna država” je predstavljala izazov religioznom pogledu na svet, božanskom poretku i Božanstvu samom, tako da je “država, a ne više Bog, bila ta koja je ‘pravila istoriju’.”
Ernest Gelner ističe da je pojava industrijskog sveta bila “prisno vezana za protestantizam koji je posedovao neke od važnih osobina koje je trebalo da krase novi svet koji se rađa i koje takođe proizvode nacionalizam.” Protestantski “naglasak na pismenost i skripturalizmu, unitarijanstvo bez sveštenika koje je ukinulo monopol nad svetim, kao i individualizam koji je od svakog čoveka napravio svog sveštenika, svesnog i nezavisnog od ritualnih službi drugih” nagoveštavali su “anonimno, individualističko, prilično nestruktuirano masovno društvo, u kojem je vladala relativno jednaka mogućnost pristupa zajedničkoj kulturi; kulturi koja je imala svoje norme, javno dostupne u pisanom obliku, a ne u vlasništvu privilegovanih specijalista.” Takođe, ukratko izlažući nastajanje nacionalističkog doba, Gelner naglašava da “upravo visoke religije, one koje su učvršćene pismom i koje održava specijalizovano osoblje, ponekad, ali ne i uvek, postaju osnova novog kolektivnog identiteta u industrijskom društvu, napravivši prelaz od kulture-religije u kulturu-državu.” Zbog toga, “u agrarnom svetu, visoka kultura koegzistira sa niskim kulturama, a potrebna mu je i crkva (ili bar sveštenički esnaf) da bi je održao.” S druge strane, “u industrijskom svetu, visoke kulture preovlađuju, ali im je potrebna država, a ne crkva, i to po jedna država za svaku”.
Po Benediktu Andersonu, klasične zajednice (kao što su hrišćanstvo, islam i Carstvo sredine), povezane svetim jezicima, razlikovale su se od zamišljenih zajednica savremenih nacija, a jedna od ključnih razlika je “vera starijih zajednica u jedinstvenu svetost njihovih jezika i njihov stav prema primanju novih članova, koji je proizlazio iz te vere.” Naime, sveti neizgovoreni jezici bili su medijumi putem kojih su ovakve velike globalne zajednice iz prošlosti bile zamišljane, a opipljivost takvih predstava je počivala na nearbitrarnosti znaka, ideji koja je potpuno strana umu modernog zapadnog čoveka. Anderson objašnjava da su ideogrami kineskog, latinskog i arapskog bili “emanacije realnosti, a ne samo proizvoljno i umetno stvoren sistem za njeno predstavljanje”, iz čega sledi da se ontološka realnost “može shvatiti jedino putem jedinstvenog privilegovanog sistema njenog predstavljanja: jezik istine crkvenog latinskog, kuranskog arapskog, kineskog koji se podučavao u školama.” Ti sveti jezici bili su zadojeni nagonom za obraćanjem , u potpunosti stranom nacionalizmu. Ova težnja za apsorpcijom novih članova bila je zasnovana na verovanju da se celokupna priroda ljudskog bivstvovanja može prilagoditi novim svetinjama.
Ipak, ove velike religiozno zamišljene zajednice su od kasnog srednjeg veka, stalno slabile, a za to postoje dva ključna razloga “koji su neposredno povezani s jedinstvenom svetošću tih zajednica”. Prvi razlog su istraživanja neevropskog sveta, koja su, pre sve, Evropu upoznala sa drugačijim kulturama i mogućnostima drugačijih načina života, dok je drugi razlog “postupno unazađivanje samog svetog jezika”. Za ovaj drugi fenomen Anderson navodi nekoliko činilaca, a prvi je brzo zasićenje elitnog i, samim tim, malog tržišta poznavalaca latinskog jezika i okretanje štamparskih kapitalista velikom tržištu masa koje u komunicirale isključivo na vernakularima. Paralelno s ovim procesom, evropska inteligencija je počela imitirati stil antičkih pisaca, pa je, zbog toga, latinski “poprimio ezoteričnost posve različitu od one crkvenoga latinskog u srednjem veku”, nepristupačnost isključivo zbog toga što je napisan, a ne zbog izbora tema ili istina. Takođe, brzo je uspostavljen savez između štamparskog kapitalizma i protestantizma koji je, koristeći jeftina popularna izdanja na vernakularima, stvorio široku čitalačku publiku među trgovcima i ženama, istovremeno ih pridobijajući za svoje političko-religijske ciljeve. Anderson ističe da je pojavi štampe i verske reformacije prethodilo stavljanje pojedinih vernakulara u službu instrumenata administrativne centralizacije, koju su sprovodili apsolutistički vladari. Iako nije postojala težnja da se ovi upravni jezici nametnu podređenim narodima, već su korišćeni isključivo za administrativne potrebe, vernakulari su, na ovaj način, postali konkurencija latinskom, pa su i doprineli propadanju zamišljene hrišćanske zajednice.
Kraj 18. i celi 19. vek karakteriše sekularizacija društva i ateizacija aristokratije, intelektualaca i proleterijata, ali i ekspanzija protestantizma, pre svega, među pripadnicima srednjeg sloja u Evropi, Severnoj Americi i Australiji, kao i širenje islama u Africi i Aziji. Međutim, Antoni Smit naglašava da su sveštenstvo i religija, usled isprepletenosti sa etničkim identitetom i nacionalnim ciljevima, “postali skoro čuvari političke zajednice i identiteta, suočavajući se i sa unutrašnjim izazovima i sa spoljašnjim pritiscima.” Usled ovoga, “religija sada postaje izdanak, čak manifestacija, nacionalnog duha i genija”. U zemljama kao što su Poljska, Irska, Iran, Pakistan, Burma i Libija, religijska organizacija i njeno lokalno sveštenstvo su postali “političko oružje i nacionalni mobilizatori, pored njihove tradicionalne uloge čuvara i prenosioca etniciteta.” Do koje me je “nacionalizacija” religije prihvaćena, svedoči i činjenica da je papa Pije 9. “bio manje popularan zbog svojih liberalnih reformi, nego zbog reči ‘Bog blagoslovio Italiju’, koje je izgovorio 19. februara 1848. godine, i zbog odluke da se papske trupe pridruže sardinijskoj vojski u ratu protiv Austrije.” Ipak, bez obzira na ovakve trendove, treba imati na umu stav Erika Hobsbauma da “odnosi između religije i proto-nacionalne ili nacionalne identifikacije ostaju složeni i izuzetno nerazgovetni”, kao i da se, “izvesno, opiru jednostavnim generalizacijama”.
Uvod iz poglavlja „Srpska pravoslavna crkva i srpski nacionalizam“ u knjizi Podeljena nacija
Autor: prof. dr Vladimir Ribić