Socijalizam kao društvo permanentne krize
Ako se mit javlja kao sredstvo kojim se „razrešava” neka, stvarna ili logička, konradikcija onda je socijalizam, u svim oblicima, bio snažni generator mitskih sistema. Socijalizam nije bio društvo u kome se periodično ili čak ciklično javljaju krize, već je bio sistem u permanentnoj krizi. Društvo koje sistemski suspenduje osnovne ljudske slobode i prava nužno generiše stalnu krizu koja ne mora biti vidljiva usled raznih načina prikrivanja. Siromaštvo i glad građana za robom široke potrošnje, u zemljama lagera, se nisu mogli sasvim ukloniti propagandom i proboji te krize su se videli u crnoj berzi roba i novca. Želja za napuštanjem „socijalističkog raja” gušena je mitraljezima na berlinskom zidu, a svi nekadašnji načini bekstva su muzealizovani u današnjem muzeju posvećenom uspešnim i neuspešnim bekstvima iz komunističke Istočne Nemačke pod nazivom „Checkpoint Charlie Museum”. Vojne parade i parole u novinama i na televiziji nisu mogle da eliminišu suštinsku krizu socijalističkog sistema već samo da je sklone sa pozornice dirigovane javnosti.
Poredak koji je u sukobu sa osnovnim ljudskim pravima i realnim potrebama ljudi je svoj opstanak bazirao na izgradnji celovitog mitskog sistema kojim je trebalo sakriti bazične kontrarnosti realnog života i ljudskih želja, sa jedne strane, ali i kontrarnosti između stvarnosti i obećanih, proklamovanih ideja u okviru društvene teorije.
Istorijski uslovi formiranja mitskog sistema jugoslovenskog socijalizma
Cilj ovog rada je da „popiše” glavne mitske sisteme jugoslovenskog socijalizma i da takav inventar preporuči za detaljna proučvanja. Mapiranje i razmatranje mitskih sistema socijalizma mora poći od konkretnih društvenih oblika socijalizma s obzirom na to da različite forme društava koja su se nazivale socialističkim uslovljavaju različite mitske klastere. U ovom radu ćemo se baviti mitskim sistemima jugoslovenskog socijalizma i stoga je neophodno u najkraćim crtama opisati specifikum jugoslovenskog socijalizma u odnosu na daleko rašireniji model prisutan u Sovjetskom Savezu i satelitskim zemljama. Istorijski posmatrano socijalizam je u Jugoslavi uveden po sovjetskom modelu koji je uspostavljen po završetku Drugog svetskog rata. Razlaz jugoslovenske komunističke nomenklature sa Sovjetskim Savezom i Staljinom 1948. godine doveo je, u prvom trenutku, do još snažnije primene sovjetskog modela, da bi već početkom 1950-ih godina taj sistem bio polako napuštan kroz traganja za alternativnim socijalizmom. Tokom te decenije građen je teorijski i pravni okvir za jugoslovenski socijalistički sistem zasnovan na napuštanju komandne ekonomije sovjetskog tipa. Umesto države kao jedinog subjekta privrednog života u Jugoslaviji je razvijen sistem razuđenih privrednih aktera, posebno u oblasti proizvoda roba široke potrošnje, koji su stupali na tržište. Kao odgovor na prvu krizu generisanu novim ekonomskim sistemom koja se ogledala u velikoj nezaposlenosti jugoslovensko komunističko rukovodstvo se odlučilo na korak koji je društvo definitivno učinilo različitim u odnosu na sovjetski lager, na davanje poptune slobode kretanja uključujući i napuštanje zemlje. Svi građani su dobili pasoše za neograničeno i sasvim slobodno putovanja, a veliki broj, skoro milion ljudi, je to iskoristio da ode na rad u zemlje zapadne Evrope. Politički sistem Jugoslavije je sve vreme socijalizma ostao jednopartijski i od sovjetskog se razlikovao daleko više nominalistički nego stvarno.
Partizanski mitski sistem generisan u Drugom svetskom ratu
Tokom komunističke vlasti u Jugoslaviji sve vreme je na snazi bio jedan mitski sistem generisan tokom Drugog svetskog rata i u periodu neposredno po njegovom završetku. Taj mitski sistem je kao esenciju imao formulu po kojoj je „pod vođstvom druga Tita izvojevana pobeda narodnooslobodilačke borbe u kojoj je iskovano bratsvo-jedinstvo”. U ovoj fomuli su sadržane tri komponente mitskog sistema: mitski podsistem o velikom vođi Josipu Brozu Titu, zatim drugi podsistem o herojskoj narodnooslobodičakoj brobi i treći o bratstvu jedinstvu naroda i narodnosti Jugoslavije stvorenom u ratu.
1. Mitovi o Josipu Brozu
Mitizacija Josipa Broza Tita započeta za vreme rata dobila je ideološke i institucionlne okvire već u prvim godinama socijalizma. Mitski prikazi Tita su se protegli i u dalju prošlost, pre Drugog svetskog rata kako kroz oficijelne istorije partije, tako i kroz dečiju literaturu u kojoj je mitizovano Titovo detinjstvo. Kao opšta mesta opisa kulta Josipa Broza mogu se navesti proslava njegovog rođendana, eufemistički nazvanog „Dan mladosti”, sa nošenjem „Titove štafete” kroz celu Jugoslaviju, zatim prvo, dvostruko, pa potom i trostruko proglašenje Tita za narodnog heroja ili celogodišnja poslava „Titovih i naših jubileja” koje je trajala celu 1977. godinu, a povodom 85 godina života Josipa Broza i 40 godina od njegovog dolaska na čelo partije. Evolucija i ekspanzija mitova o Titu ospoljena u kultu Josipa Broza trajala je do pred sam kraj socijalizma u Jugoslaviji, čak i u trenucima u kojima je raspad socijalizma bio vidljiv mit o Titu i njegov kult su služili u političkoj borbi frakcija komunističke partije.
2. Mitovi o narodnoslobodilačkoj borbi
Mitizacija i herojizacija partizanskog ratovanja je bio temelj na kome je komunistička vlast gradila svoj legitimitet. U tom poslu su bili angažovani pisci školskih udžbenika tvorci udvoričke književnosti i stripova za decu, istorijska „nauka” koja je iskrivljavala istinu i prećutkivala mnoge događaje iz drugog svetskog rata, igrani filmovi, zatim razne proslave kao što su proslava dana ustanka, dana odluke da se podigne ustanak, dana oslobođenja svakog grada i sela, do Dana pobede. Pragmatizam komunističkog „antifašizma” nije sprečio da se u sklopu kasnije mitizacije NOB-a oduzme antifašistički karakter onima koji su vojne formacije napravili neposredno po okončanju poraza u Aprilskom ratu. Ističući kolaboracionizam svojih protivnika u građanskom ratu sakrivani su sopstveni pregovori i planovi koji su pravljeni sa nemačkom oružanom silom. Već tokom rata, a zakonski neosredno posle institucionalizovan je orden narodnog heroja koji je trebalo da ukaže na herojizam partizanskog ratovanja.
3. Mitovi o bratstvu-jedinstvu
Mit o bratstvu-jedinstvu je imao dve komponente: istorijsku i savremenu. Istorijska komponenta je sadržana u mitskom postulatu o tome kako je bratstvo jedinstvo iskovano u narodnooslobodilačkoj borbi. Taj postulat je potvrđivan repetitivnim veličanjem nekih situacija iz ratnog perioda kao što je npr. pogibija Bora Vukmirovića i Ramiza Sadikua, kasnije proglašenih za narodne heroje, koji su 1943. godine mučeni od strane fašističke policije i posle toga zajedno strijeljani i za koje se u mitologije bratstva jedinstva navodilo da su streljani zagrljeni, jer su odbili da se razdvoje. Mitološki simbolišući bratstvo– jedinstvo neke institucije su nosile naziv „Boro i Ramiz” kao npr. sportski centar u Prištini.
Savremena komponenta mita o bratsvu jedinistvu se sastojala u tvrdnji da je njime „rešeno nacionalno pitanje”, „suzbijeni svi nacionalizmi” i da ga treba „čuvati kao zenicu oka”. Kao i u mnogim mitskim sistemima bllo je neophodno pomiriti ono što „jeste” sa onim što „treba” pa je bratstvo-jedinstvo bilo istovremeno i nešto ostvareno, realno i postojeće, ali i nešto na čemu treba stalno raditi u cilju održanja i učvršćivanja.
Import sovjetskog mitološkog sistema od 1945 do razlaza sa SSSR-om
Sovjetski mitološki sistem je bio sastavni deo ideologije Komunističke partije Jugoslavije još pre Drugog stveskog rata. Taj mitološki sistem je dobio puni zalet i snagu uspostavljanjem komunističke vlasti u Jugoslaviji 1944–45. Dve komponete sovjetskog mitološkog sistema iz predratnog perioda mit o proletarijatu i mit o Staljinu su tokom rata i nepsreedno posle dopunjeni mitom o nepobedivoj Crvenoj armiji.
1) Mit o proletarijatu
Mit o ulozi proletarijata u svetskoj istoriji potiče iz samih osnova marksizma, iz spisa Karla Marksa i Fridriha Engelsa. Marksističko shvatanje istorije, kao permanentne klasne borbe, je kraj istorije videlo u proleterskoj revoluciji kojom radnička klasa preuzimajući vlast vrši samooslobađanje ali i oslobađanje celog društva. Radnici, obogotvoreni heroji čovečanstva, su mitologizovani kao u politčkom diskursu tako i u likovnim prikazima. Bez obzira na slabo razvijenu industriju u Jugoslaviji, pa samim tim i na malobrojno radništvo, partizanske jedinice za vreme rata su nazivane proleterskim i stoga prikazivane kao najelitnije vojne formacije NOV i POJ. Mit o proletarijatu je bio dejstven utoliko što se proklamovala industrijalizacija u zemlji koja je bila dominanatno seljačka ne bi li se što je brže moguće stvorio proletarijat u čije ime bi se potom sprovodila diktartura prolatarijata kao realizacija marksizma. Situacija u kojoj postoji diktatura proletarijata bez značajnog učešća radnika u demografskoh strukturi je ponavljala sliku Rusije posle uspostavljanja komunističke vlasti, pa su i ospoljenja mitologije bila po sovjestkom modelu i sastojala se iz imperativa brze industrijalizacije. U Sovjetskom savezu je jedno od ospoljavanja mita o proletarijatu bilo u stahanovskom pokretu nazvanom po rudaru Stahanovu koji „oborio svetski rekord” u kopanju uglja. Jugoslovenski odgovor na stahanovski pokret se sastojao iz komptetitivnog podražavanja pa je rekord Stahanova je 1949 „potukao” rudar Alija Sirotanović.
2) Mit o Staljinu
Od početka vladavine Josifa Visarionovića Staljina u SSSR-u Komunistička partija Jugoslavije je gradila njegov kult. Staljin je, u vizuri KPJ, bio nepograšivi vođa „jedine zemlje socijalizma” i „četvrti klasik marksizma” uz Marksa, Engelsa i Lenjina. Mit o velikom i mudrom vođi sovjetskog, ali i svetskog, proletarijata je uspostavljanjem komunističke vlasti u Jugoslaviji je dobio realizaciju u stavovima partije iskazanim u tadašnjim medijima kao i u svečanostima i manifestacijama održavanim u periodu od karaja Drugog svetskog rata do sukoba sa Informbiroom. Paralelna izgradnja mitova o Titu i Staljinu je zahtevala uspostavljanje logičkog odnosa koji će biti jasni konzumentima mitova. U kratkom periodu dvovlašća dva mita o vođi nije definitivno uspostavljen ni hijararhijski ni egalitarni odnos dveju ličnosti. Sukobom koji je započeo u proleće 1948 godine je u Jugoslaviji okončana izgradnja Staljinovog kulta i uspostavljeno mitološko jedinstvo.
3) Mit o nepobedivoj Crvenoj armiji
Mitologizacija Sovjetskog Saveza u prvim godinama posle Drtugog svetskog rata je osim mita o Staljinu sadržala i mit o nepodivoj Crvenoj armiji. Oružane snage Sovjetskog saveza su predstavljane kao pobednik u ratovima neposredno posle komunstičke revolucije 1917. godine i, posebno, u Drugom svetskom ratu sa zauzimanjem Berlina i postavljanjem crvene zastave na Rajhstag. Uloga Crvene armije protiv Nemaca na teritoriji Jugoslavije je bila okosnica mitologizacije Crvene armije, ali se i tu javila logička kontradikcije između velike pobede partizana i učešća Crvene armije u toj pobedi posbeno u zauzimanju Beograda. Sukob sa Informbiroom je marginalizovao kult Crvene armije i sveo ga na beogradske ritiuale povodom proklamovanog dana oslobođenja Beograda 20. okobra, koji su se sastojali iz polaganja venaca na groblje sovjetskih vojnika.
Prvi deo naučnog članka Prolegomena za ispitivanje mitskog sistema socijalizma
Autor: prof. dr Ivan Kovačević