Mitološki sistem socijalističke Jugoslavije
Izgradnja različitosti u odnosu na sovjetski sistem išla je u nekoliko pravaca. Na društvenom i ekonomskom planu građene su teorija i praksa „samoupravljanja”. Na spoljno političkom planu posle inkliniranja zapadnim savezima kroz uspostavljanje Balkanskog pakta kao vojno-odbrambenog saveza 1954. godine, a po ponovnom uspostavljanju saradnje sa novim sovjetskim rukovodstvom i prestanku opasnosti od SSSR-a, započelo je traganje za novom spoljnom politikom. Posle više bilateralnih i multilateralnih sastanaka sa liderima „trećeg sveta” 1961. godine u Beogradu je osnovan pokret nesvrstanih. Time je „nesvrstavanje” postalo osnov spoljne politike Jugoslavije. Na vojno planu prestankom opasnosti od SSSR-a Balkanski savez je pao u zaborav i nestao iz zvaničnog diskursa, da bi započela izgradnja sistema „opštenarodne odbrane” kao dominantne ideološke podloge razvoja oružanih snaga Jugoslavije. Na taj način je tokom nešto više od jedne decenije izgrađen celovit sistem čija je mitizacija dovela do tročlane mitske struktura koju su sačinjavali „mit o samoupravljanju”, „mit o opštenarodnoj odbrani” i „mit o nesvrstavanju”. U odnosu na sovjetski mitski sistem koji je importovan u periodu 1945– 1948 novi mitovi uglavnom vrše supstituciju sovjetskih. Već je ukazano da od- nos kultova Tita i Staljina nije bio preciziran ni kao subordinacija ni kao ravnopravnost pa je raskidom sa Staljinom ukinuta realna podloga sukoba kultova i Titov kult i mitski sistem vezan za „lik i delo druga Tita” se nesmetano razvijao do metastaziranja poslednjih godina Titovog života i neposredno posle smrti. I drugi elementi importovanih sovjetskih mitova su supstituisani. Tako je mit o proletarijatu je zamenjen mitom o samoupravljanju i radniku samoupravljaču, a mit o nepobedivoj Crvenoj armiji mitom o, takođe nepobedivom. narodu, koji učestvuje u opštenarodnoj odbrani. Mit o neraskidivom prijateljstvu sa Sovjetskim Savezom je napušten, ali je tek stvaranjem pokreta nesvrstanih 1961, u Beogradu supstituisan novim mitom, mitom o nesvrstavanju.
1) Mit o samoupravljanju
Izgradnja sistema samoupravljanju i njegova mitizacija odigravali su se u suprotnosti sa sovjetskim sistemom komandne ekonomije u kojoj je država glavni ekonomski subjekt koji privrednu delatnost obavlja kroz petogodišnje planove. Realna razlika u ekonomskom poslovanju u kome postoji pluralitet privrednih organizacija koje samostalno istupaju na tržište, pa i u konkurentske odnose, nije bila u fokusu mitizacije za razliku od relativno nefunkcionalnog procesa upravljanja („radničko samoupravljanje”) koji nametnut i u one sektora života u kojima je sasvim disfunkcionalan (zdravstvo, prosveta, državna uprava itd.). Mitski sistem je apostrofirao proces odlučivanja u radnoj organizaciji kao „najsavršeniji” način upravljanja ekonomskim subjektima, i to kao „oslobađanje radnika” od surove eksploatacije od strane kapitalista u društvima privatnog preduzetništva i kapitala, ali i od eksploatacije od strane političke klase koja upravlja državom u sistemu „realnog socijalizma”. Tako je samoupravljanje postalo, bez ostatka, najbolji društveni sistem u istoriji. U tom komparativnom trijumfu je stalno izbegavano poređenje sa najsličnijim načinom upravljanja privrednom jedinicom, poređenje, sa radničkim akcionarstvom. Komunističko nasleđe, koje se sastoji u apsolutnom negiranju svojine, nije moglo da prihvati vlasništvo pa čak i kada je trebalo proleteri da postanu vlasnici sredstava za proizvodnju. Nerazvijenost radničkog akcionarstva i nepostojanje društva u kom bi bilo okosnica ekonomije su olakšali mitizaciju samoupravljanja kao „najsavršenijeg” društvenog uređenja.
2) Mit o opštenarodnoj odbrani
I pre zvaničnog završetka Drugog svetskog rata novouspostavljena komunistička vlast u Jugoslaviji je sklopila ugovor sa Sovjetskim Savezom. U Moskvi 11 aprila 1945. Tito je potpisao „Ugovor o prijateljstvu, uzajamnoj pomoći i posleratnoj saradnji između Sovjetskog Saveza i Jugoslavije”. Taj ugovor je bio pravni osnov za predviđenu integraciju Jugoslavije u zajednicu država koje je zauzela sovjetska vojska. Mitska realizacija međudržavnog ugovora se odnosila na privrednu i vojnu saradnju koja će obezbediti Jugoslaviji veliki napredak i sigurnu zaštitu od mogućih neprijatelja. Politički razlaz sa Komunističkom partijom SSSR je doveo i do raskida ovog ugovora 1949. Takav ugovor bi, po dobro poznatom razvoju događaja u Istočnoj Evropi, doveo do članstva Jugoslavije u vojnom savezu do koga je došlo 1955. godine osnivanjem Varšavskog pakta pod skoro identičnim nazivom „ Sporazum o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći”. Raskidom sa Sovjetskim Savezom mit o Crvenoj armiji je izgubio na značaju i pominjan je najčešće povodom dana oslobođenja Beograda i, samim tim, izostaje i svaka pomoć Crvene armije u slučaju neprijateljskog napada na Jugoslaviju. Nemajući vojno moćnog saveznika jugoslovenska teorija odbrane se nužno svela na „sopstvene snage”. Bez obzira na mitologizaciju Jugoslovenske narodne armije kao četvrte, pete ili šeste oružane sile u Evropi, potencijalni napadači, vojni paktovi 10 , su brojčano moćniji i opremljeniji te bilo je neophodno „ojačati” odbranu. Iz mitologije partizanskog rata je preuzet deo o o narodu koji stupa u vojne formacije NOV i POJ i začeta vojna doktrina zasnovana na naoružanom narodu, prvo nazvana „opštenarodna odbrana” a potom „opštenarodna odbrana i društvena samozaštita”. Mitske predstave o nepobedivom narodu su bile ritualizovane kroz obrazovanje u srednjoj školi i na fakultetima, kurseve u radnim organizacijama i ustanovama i vežbe opštenarodne odbrane, kao i formiranjem i egzercirom Teritorijalne odbrane kao posebne oružane formacije.
3) Mit o nesvrstavanju
Prestankom konfrontacija sa Sovjetskim savezom utvrđenom na sastancima Tita i Hruščova prestala je i potreba za „balkanskim savezom koji se „iscurio” iz javnog diskursa ali i stvarne politike. U tom periodu jugoslovenska spoljna politika je nazivana „vanblokovska”, a posle prvih bilateralnih i multilateralnih sastanaka Tita sa liderima Trećeg sveta (Naser, Nehru, Sukarno, Nkrumah i drugi) su zemlje van blokova nazivane „neangažovane” da bi zbog nez- godne semantičke opozicije angažovane-neangažovane već na prvoj osnivačkoj konferenciji u Beogradu pokret nazvan „pokret nesvrstanih”.
Mitski karakter „nesvrstanosti” se ogledao u unutrašnjoj nemogućnosti bilo kakvog upita o menama politike pokreta kao i prikrivanje sukoba unutar pokreta čijim obelodanjivanjem bi se dovela u pitanje „vodeća uloga dru ga Tita”, koja je bila temeljno ugrožena posebno na konferenciji održanoj na Kubi. Pokret i danas formalno postoji, a zemlje naslednice SFRJ su istupile ili izbačene, pa tako Srbija danas ima status posmatrača. Mitologija nesvrstavanja učvršćivana je integracijom sa bazičnim mitom o Titu tačnije sa njegovom „osnivačkom i vodećom” ulogom u pokretu nesvrstanih, a imala je mitsku poveznicu i sa mitom o opštenarodnoj odbrani koja je proizilazila iz nepripadanja vojnim blokovima.
Sudbina jugoslovenskih mitova
Svi navedeni mitovi, koji su obeležavali pojedine periode u istoriji komuni- stičke vlasti u Jugoslaviji ili čak trajali od početka do kraja, su se raspali prestankom komunističkog režima u državama nastalim na prostoru bivše Jugoslavije. Ratna mitologija „veličanstvene partizanske borbe” je svedena na istorijski dokazive činjenice uz otkrivanje mnogih skrivanih događaja kao što su pomenuti Martovski pregovori ili masovna streljanja u toku i posle rata koja su vršili komunističke oružane formacije. Takođe je nasuprot tumačenjima koja su bila suprotna priznatim činjenicama („početak ustanka protiv nemačkog okupatora” 7 jula 1941. godine) data sasvim drugačija ocena tog događaja. Titov kult je rušen već krajem 1990-ih da bi poslednji elementi (npr. nazivi ulica i trgova, kao i spomenici) bili uklonjeni početkom poslednje decenije 20. veka. Rušenje mita o bratstvu jedinstvu započeto je u predigrama, a surovo dovršeno u sa- mim ratovima na prostoru bivše Jugoslavije. U tim ratovima su učestvovali baš oni koje je „spajalo” bratstvo i jedinstvo. Sovjetski mitski import paket je prestao da postoji razlazom sa SSSR-om i taj razlaz je učvršćen postupkom prema onima koji od tog sistema nisu hteli da odstupe (ostrakizam, suđenja, Goli otok). Odnos prema doprinosu Crvene armije u preuzimanju vlasti se kretao ka jubilejskom pominjanju kojim se ne umanjuje uloga partizanskih jedinica. Mit o proletarijatu je bazični komunistički mit i on jeste formom bio deo sovjetskog importa, ali je njegova suštinska komunistička priroda učinila da opstane, transformisan kroz kompleks mitova o samoupravljanju. Jugoslovenski mitski trolist – samoupravljanje, opštenarodna odbrana i ne- svrstavanje – je delimično erodiran krajem 1980-ih godina da bi nestao u poslednjoj deceniji dvadesetog veka. Bez obzira što je „društvena svojina” opstala u Ustavu iz 1990. godine njeno ospoljenje kroz samoupravnu praksu je zakonski nestalo. Opštenarodna odbrana je kao koncept nestala već u ratovima na tlu biše Jugoslavije da bi npr. u Srbiji bila zamenjena sasvim drugačijom vojnom doktrinom profesionalne vojske. Izbacivanje iz pokreta nesvrstanosti je ukinulo svaki mitski odnos prema njemu pa su i neki pokušaji njegovog oživljavanja u BiH i Srbiji neuspešni ili prolazni. Radost i suze koje je izazivala neupitna vera u ove mitove se nisu pokazali garantom njihove trajnosti, već samo potvrđuju njihovu mitsku suštinu.
Drugi deo naučnog članka Prolegomena za ispitivanje mitskog sistema socijalizma
Autor: prof. dr Ivan Kovačević